Żyjecie razem od lat, dzielicie rachunki, radości i troski. Być może myślisz, że konkubinat po 5 latach wspólnego życia daje Wam już pewne prawa, podobne do tych, które mają małżeństwa. To bardzo częste i niestety – bardzo błędne przekonanie. Musisz wiedzieć, że w oczach polskiego prawa długość Waszego związku nie ma żadnego znaczenia. Wasza relacja pozostaje czysto faktyczna, a nie prawna, co oznacza, że bez dodatkowych działań nie chronią Was przepisy zabezpieczające małżonków. Przyjrzyjmy się, jakie są realne prawa i obowiązki w konkubinacie i jak możecie zadbać o swoją wspólną przyszłość w kwestii majątku, dziedziczenia czy opieki nad dziećmi.

Czy 5 lat razem coś zmienia w świetle prawa?

Odpowiedź jest krótka i brutalnie szczera: nie. Ani 5 lat, ani 10, ani nawet 20 spędzonych razem nie daje Wam automatycznie żadnych dodatkowych praw. Polski system prawny po prostu nie zna takiej instytucji jak „zasiedziany” konkubinat, który z czasem nabierałby mocy prawnej zbliżonej do małżeństwa. Wasz konkubinat po 5 latach jest nadal związkiem czysto faktycznym – opiera się na Waszej woli, a nie na przepisach. Wszystko, co dotyczy małżeństwa, reguluje Kodeks rodzinny i opiekuńczy, który o konkubinacie po prostu milczy. W praktyce oznacza to, że dla prawa cywilnego jesteście dla siebie obcymi ludźmi. Wasze wzajemne prawa i obowiązki mogą wynikać jedynie z tego, co sami ustalicie w umowach, albo z ogólnych przepisów, które dotyczą wszystkich, a nie specyficznie Was jako pary.

Konkubinat a małżeństwo – gdzie leżą największe różnice?

Mówiąc wprost, konkubinat i małżeństwo to dwa zupełnie inne światy pod względem prawnym. Różnice dotykają najbardziej podstawowych sfer życia: od pieniędzy, przez dziedziczenie, aż po tak prozaiczne sprawy jak dostęp do informacji w szpitalu. Świadomość tych rozbieżności to podstawa, by mądrze zaplanować wspólną przyszłość. Zobaczmy, gdzie prawa w konkubinacie najbardziej odbiegają od tych, które przysługują małżonkom.

Oto krótkie porównanie kluczowych różnic:

Majątek – czyli „moje”, „twoje” czy „nasze”?

W konkubinacie sprawa jest prosta: nie ma czegoś takiego jak ustawowa wspólność majątkowa. Każdy z Was gromadzi majątek wyłącznie na swój rachunek. Twoja pensja jest Twoja, samochód kupiony za Twoje pieniądze należy do Ciebie, a oszczędności na koncie partnera są tylko jego. W małżeństwie jest zupełnie inaczej – od momentu ślubu większość tego, co zarobicie i kupicie, staje się wspólne. Chcecie mieć w konkubinacie coś na własność razem, na przykład mieszkanie? Musicie kupić je wspólnie. Oznacza to, że w akcie notarialnym musicie być wpisani oboje jako kupujący, stając się współwłaścicielami w określonych ułamkach – na przykład po połowie.

Dziedziczenie – bolesna prawda o braku testamentu

To jeden z najtrudniejszych i najbardziej dotkliwych punktów. Twój partner nie dziedziczy po Tobie z mocy ustawy. Nigdy. Nawet po 50 latach razem. W przeciwieństwie do małżonka, który jest jednym z pierwszych spadkobierców, konkubent nie dostanie niczego, jeśli nie zostawisz testamentu. Zgodnie z Kodeksem cywilnym, w takiej sytuacji po Tobie dziedziczą Twoje dzieci i ewentualny małżonek z innego związku, a dalej rodzice i rodzeństwo. Partner, z którym dzieliłeś życie, zostaje z pustymi rękami. Jedyna, absolutnie jedyna droga, by to zmienić, to sporządzenie ważnego testamentu, w którym powołasz partnera do spadku.

Podatki, czyli jak fiskus widzi Wasz związek

Dla Urzędu Skarbowego jesteście osobami obcymi, co ma bolesne skutki finansowe. Po pierwsze, zapomnij o wspólnym, preferencyjnym rozliczeniu podatku dochodowego. Co gorsza, jeśli otrzymasz od partnera darowiznę lub odziedziczysz po nim cokolwiek na podstawie testamentu, zapłacisz podatek od spadków i darowizn według najwyższej stawki. Zostaniesz zaliczony do III grupy podatkowej, co wiąże się z wysokim podatkiem nawet od niewielkich kwot. Dla porównania, małżonkowie są w grupie zerowej i w ogóle nie płacą tego podatku, niezależnie od wartości majątku.

Dostęp do informacji medycznej partnera

Wyobraź sobie kryzysową sytuację – Twój partner trafia do szpitala. Jako konkubent nie masz automatycznego prawa, by dowiedzieć się o jego stanie zdrowia czy zobaczyć wyniki badań. Lekarz może Ci udzielić takich informacji tylko wtedy, gdy partner wcześniej złożył pisemne upoważnienie, wskazując właśnie Ciebie. Istnieje jednak pewien ciekawy wyjątek, gdzie prawo dostrzega Waszą bliską więź. W sądzie masz prawo odmówić składania zeznań, które mogłyby obciążyć Twojego partnera, powołując się na status osoby najbliższej.

Jak podzielić majątek po rozstaniu?

To proces o wiele bardziej skomplikowany niż podział majątku po rozwodzie. Skoro nie było ustawowej wspólności, nie można po prostu podzielić wszystkiego na pół. Każde z Was musi udowodnić, co jest jego własnością i jakie pieniądze włożyło w majątek drugiej strony. Jeśli na przykład ze swoich oszczędności sfinansowałaś remont mieszkania, które formalnie należało tylko do partnera, po rozstaniu możesz domagać się zwrotu tych pieniędzy. Podstawą są tu przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Przygotuj się jednak na to, że postępowanie w sądzie może być długie i trudne – będziesz potrzebować faktur, potwierdzeń przelewów i świadków, którzy potwierdzą Twoją wersję. Właśnie dlatego tak ważne jest, by na bieżąco dokumentować wszystkie wspólne inwestycje.

A co z prawami do wspólnych dzieci?

To na szczęście obszar, w którym sytuacja konkubentów jest najbardziej zbliżona do małżonków, ale z jednym kluczowym haczykiem. Pełna władza rodzicielska przysługuje Wam obojgu na równych prawach, a obowiązek alimentacyjny wobec dziecka jest identyczny jak w małżeństwie. Gdzie jest różnica? W ustaleniu ojcostwa. Gdy dziecko rodzi się w małżeństwie, prawo zakłada, że jego ojcem jest mąż matki. W konkubinacie tego domniemania nie ma. Aby partner stał się ojcem w sensie prawnym, musi dokonać formalnego uznania ojcostwa. To oświadczenie składane przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, które matka dziecka musi potem potwierdzić. Bez tej formalności mężczyzna nie ma żadnych praw ani obowiązków rodzicielskich, a w akcie urodzenia w rubryce „ojciec” pojawią się dane domniemane.

Jak możecie zadbać o swoje prawa?

Skoro prawo nie chroni Was automatycznie, musicie wziąć sprawy w swoje ręce. To prostsze, niż myślisz. Istnieje kilka skutecznych narzędzi, które pozwolą Wam zminimalizować ryzyko i zabezpieczyć się na wypadek rozstania lub śmierci jednego z Was. Oto najważniejsze kroki, które warto podjąć:

• Umowa partnerska (konkubencka). To wasza prywatna umowa, w której sami ustalacie zasady gry. Możecie w niej określić, jak dzielicie się kosztami życia, które rzeczy kupione w trakcie związku stają się wspólne, a także jak rozliczycie się w przypadku rozstania. Taka umowa, najlepiej na piśmie, to bezcenny dowód w razie sporu i sposób na uniknięcie batalii sądowej.
• Testament. Powtórzę to jeszcze raz: to absolutnie jedyny sposób, abyście mogli po sobie dziedziczyć. Każde z Was musi sporządzić własny testament, w którym wskaże partnera jako spadkobiercę. Choć testament napisany własnoręcznie jest ważny, o wiele bezpieczniejszy jest ten sporządzony u notariusza. Daje on pewność, że dokument jest zgodny z prawem i praktycznie nie do podważenia.
• Wspólne nabywanie majątku. Wszystkie cenne rzeczy – mieszkanie, działkę czy samochód – kupujcie razem, na współwłasność. Upewnijcie się, że oboje jesteście wpisani jako kupujący w umowie i jako współwłaściciele w odpowiednich rejestrach, na przykład w księdze wieczystej. To najpewniejsze zabezpieczenie na wypadek rozstania.
• Pełnomocnictwa i upoważnienia. Te dokumenty pozwalają Wam działać w swoim imieniu w różnych sytuacjach. Warto sporządzić wzajemne pełnomocnictwa (np. notarialne do załatwiania spraw urzędowych lub szczegółowe do konta w banku). Niezbędne jest też pisemne upoważnienie do uzyskiwania informacji o stanie zdrowia, które należy złożyć w przychodni czy szpitalu. Dzięki temu możecie realnie się wspierać, gdy jedno z Was będzie w potrzebie.

Związek oparty na świadomych decyzjach

Życie w związku nieformalnym, nawet jeśli to konkubinat po 5 latach, wymaga od Was po prostu większej świadomości prawnej i działania. Prawo traktuje Was jak osoby obce, nie dając systemowej ochrony w sprawach majątku i spadku. Długość związku czy siła uczuć nie mają tu znaczenia. Wasze bezpieczeństwo prawne i finansowe zależy wyłącznie od Was samych – od umów, które zawrzecie, testamentów, które sporządzicie i dbałości o dokumentowanie wspólnych inwestycji. Podejmując te kroki, nie osłabiacie swojego związku, a wręcz przeciwnie – budujecie dla niego solidny, bezpieczny fundament na przyszłość, niezależnie od braku urzędowego papierka.